Latifi Tezkeresi’nin iki büyük versiyonundaki üslûp farklılıkları ve Âşık Çelebi’nin Meşâ’irü’ş-Şuarâ ile ilişkisi üzerine örnek bir inceleme
İki tezkire nüshası üzerine projenin ilk aşamasında yapılan ön çalışmaların genişletilmesi ve geliştirilmesine dayanılarak oluşturulan nesir geleneği Üslûp İnceleme Aracı Latifi ile 16. yüzyılın ikinci yarısında tarihi bir üslûp değişikliğinin kanıtı olarak bilgisayar destekli kapsamlı bir çalışma yapılması planlanmaktadır. Bu aşamada, Laṭīfī Tezkiresi’nin iki önemli nüshasındaki üslûp farklılıklarını ve bu farklılıkların Âşık Çelebi’nin Meşâ’irü’ş-Şuarâ’sı ile olan ilişkisi üzerine Üslûp İnceleme Aracı Latifi ile bir karşılaştırma ve değerlendirme yapılacaktır.
Washington Üniversitesi Newbook Project altında Baki Projesi kapsamında üretilen Kâtib/Scripe programında metin hem Latin harfli transkripsiyonuna hem de Arap Harfli transkripsiyonuna dönüşmektedir. Dolayısıyla, çalışmanın ilk aşamasında örneklem alınan her iki tezkire geridünüşebilir Kâtib/Scripe aracılığıyla bir üstmetin olma özelliği kazandırılır. Böylece metinler “Latin/Arap harfleriyle transkripsiyonunu/çevriyazısını” ve metnin “dijital indeksini”, “bağlamlı dizinini” ve “analizlerini” bir arada vererek üslûp inceleme programları tarafından “incelenebilir” bir şekilde çok boyutlu internet temelli üstmetinsel bir metne dönüşür.
Latifi Projesi kapsamında oluşturulacak nesir geleneği çözümleyebilecek olan Üslûp İnceleme Aracı Latifi dört ana bölüm altında iki farklı seçenekle oluşacaktır. Dört ana bölümün ilki “Kelime İnceleme Seçeneği”, ikincisi “Söz Dizimi İnceleme Seçeneği”, “Morfoloji İnceleme Seçeneği (cinas, tevriye vb.)” ve son olarak “Fonoloji İnceleme Seçeneği (Assonans, Aliterasyon vb.)” olması planlanmaktadır. Bu seçenekler de hem tek bir metne hem de birden çok metne uygulanabilir bir özelliğe sahip olacaktır. Programda kelimelerin uzunluklarını ölçen harf sayıları verilerine, köken verisine, farklı kökene dayanan kelimelerin de kendi içinde kategorilerine, kelimelerin birbiri ile ilişkilerini gösteren dağılımlarına ve ekler aracılığıyla anlamsal birlikteliği oluşturan yapı analizlerine ulaşılacaktır. Araç, ulaşılan verileri farklı grafikler aracılığıyla sunacak ve onların sayısal çıktılarını oluşturacaktır. Programın veri görüntüleme sistemine ait bazı görseller şöyledir:
- Birinci görsel tek bir metin üzerinde uygulanabileceği gibi birden çok metnin karşılaştırmasında da kullanılacaktır. Bu görsel, birden fazla metinde yer alan herhangi bir kelimenin karşılaştırmalı kavram alanlarını veren bir harita niteliğindedir.
- İkinci görsel metinde geçen kelimelerin yakınlık derecelerine göre oluşturulacak olan kelime ağ haritasına verilen bir örnektir.
- Üçüncü görsel, incelemeye alınan kelimenin sağında ve solunda yer alan ve Arapça, Farsça ve Türkçe tamlama gibi dilbilgisel yapılarını belirleyen bir görseldir. Böylece örnekleme alınan herhangi bir kelimenin birden çok ve farklı tarihlerde Arapça, Farsça ve Türkçe gramer yapılarıyla nasıl kurulduğu tespit edilecektir. Elde edilen sonuçlar bahsi geçen kelimenin Osmanlı nesrinde tarihsel kullanımını gözler önüne serecektir.
- Sonuncu görsel de kelimelerin bölge haritasıdır. Bu görselle de incelemek istediğimiz metinde araştırılan herhangi bir kelimenin diğer kelimelerle yakınlık ilişkileri ve bu ilişkilerin farklı kelime türleri ile kurduğu bağlar bölgeler halinde belirlenir ve görselleştirilir. Bütün görseller hem tek bir metne uygulanabilirken birden çok metni de analiz etme seçeneğine sahip olacaktır.